• توندیی لە هەق بێژیی و بەرپەرچدتنەوەى ناهەقیدا .

• نەم و نیانى لە ڕاستکردنەوەى هەڵەى نەزاناندا .
• خۆش ڕەفتاریی لەگەڵ هاوسەرانیدا.
• وەفاداریی بۆ هاوسەرەکانى .

یەکەم / توندیی لە هەق بێژیی و بەرپەرچدتنەوەى ناهەقیدا :

وەک لەم دەقەدا دەبینرێ کە تەنها وەک نمونەیەک دەیهێنینەوە :

{عن عائشة -رضى الله عنها-: "أن قريشاً أهمهم شأن المرأة المخزومية التي سرقت، فقالوا: من يكلم فيها رسول الله ﷺ ؟ فقالوا: من يجترئ عليه إلا أسامة بن زيد حِبُّ رسول الله ﷺ ؟، فكلمه أسامة، فقال رسول الله ﷺ: أتشفع في حد من حدود الله؟، ثم قام فاختطب ثم قال: إنما أهلك من كان قبلكم أنهم كانوا إذا سرق فيهم الشريف تركوه، وإذا سرق فيهم الضعيف أقاموا عليه الحد، وأيم الله، لو أن فاطمة بنت محمد سرقت لقطعتُ يداها} أخرجه البخاری برقم (٣٤٧٥) و مسلم برقم (١٦٨٨) .

واتە : قوڕەیش زۆر خەمیان بەو ئافرەتە مەخزوومییەوە هەڵگرت ، کە دزیی کردبوو ، گوتیان : ئایا کێ لە بارەیەوە قسە لەگەڵ پێغەمبەرى خوادا ﷺ بکات ؟ گوتیان : جا جگە لە ئوسامەى کوڕی زەید ، خۆشەویستى پێغەمبەرى خوا ﷺ کێ دەوێرێ ئەوە بکات ؟! ئیدى ئوسامە قسەى لەگەڵ کرد ، ئینجا پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمووى : ئایا لە سزایەک لە سزایەکانى خوادا ( کە جێبەجێ نەکرێ ) تکا دەکەى ؟! پاشان هەڵساو وتاریداو فەرمووى : بەڕاستى ئەوانەى پێش ئێوە ئەوە لە بەینى بردوون ، کە ئەگەر بابایەکى پارەدار دزى کردبایە وازیان لێ دەهێنا ، بەڵام ئەگەر بێهێزێک دزى کردبایە ، سزایان بەسەردا دەچەسپاند ! بەخوا ئەگەر فاتیمەى کچى موحەممەد دزى بکات ، دەستى دەبڕم .

دووەم / نەرم و نیانى لە ڕاستکردنەوەى هەڵەى نەزاناندا :

کە دیارە ئەمەش بوارو بازاڕێکى دیکەیە و شێوازێکى دیکەى جیاوازى دەوێ و لەو بارەشەوە بە نمونەیەک واز دێنین :

*{عن أنس بن مالك رضي الله عنه قال: بينما نحن في المسجد مع رسول الله صلى الله عليه وسلم إذ جاء أعرابي فقام يبول في المسجد، فقال أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم: مَهْ مَهْ، قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: ((لا تُزْرِمُوه، دَعُوه))، فتركوه حتى بال، ثم إن رسول الله صلى الله عليه وسلم دعاه فقال له: ((إن هذه المساجد لا تصلح لشيء من هذا البول ولا القذَر، إنما هي لذكر الله عز وجل، والصلاة، وقراءة القرآن))، قال: فأمر رجلًا من القوم فجاء بدلو من ماء، فرشه عليه} أخرجه مسلم برقم ( ٢٨٥)

واتە : لەکاتێکدا ئێمە لە خزمەتى پێغەمبەرى خوادا ﷺ لە مزگەوتێ بووین ئەعڕابییەک هات هەستا لە مزگەوتێ میز بکات ، هاوەڵانى پێغەمبەرى خوا گوتیان : مەکە ، دەڵێ  : پێغەمبەرى خواش ﷺ فەرمووی لێیگەڕێن میزەکەى پێ مەبڕن ، ئیدی وازیان لێهێنا هەتا میزى کرد ، پاشان پێغەمبەرى خوا ﷺ بانگى کرد پیی فەرموو : بێگومان ئەم مزگەوتانە ناگونجێ میزو پیساییان تێدا بکرێ ، بەڵکو تەنیا بۆ یادى خوا عزوجل و نوێژو قوڕئان خوێندنن ، یان وەک پێغەمبەرى خوا فەرمووى ، دەڵێ : ئینجا فەرمانى بە پیاوێک لە خەڵکەکە کردو دۆڵچەیەک ئاوى هێناو بەسەریدا کرد .

سێیەم / خۆش ڕەفتاریی لەگەڵ هاوسەرانیدا :

هەڵبەتە پێغەمبەرى خوا ﷺ لەگەڵ هەموو کەسدا لە لوتکەى خۆش ڕەفتارییى و ڕووگەشیی و زمان شیرینییدا بووە ، بەڵام بە تایبەت لەگەڵ هاوسەرانیدا ، کە ئاشکراشە ژیانى هاوسەریی بەبێ خۆش ڕەفتاریی و گەشیی و گفت ولفت شیرینیی ژیانێکى ئاسایی نابێ ، چ لەلایەن مێرد و چ لەلایەن ژنەوە ، بەڵام بێگومان لەلایەن مێردەوە کە مشوورخۆرو سەرپەرشتیارى ژن و خێزانە پێویستترە ، وەک خواى کاربەجێ فەرموویەتى : {  ... وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ... ( ١٩) } النساء ، واتە : وە (ئەى پیاوینە !) بەشێوەیەکى پەسەند لەگەڵ ژنەکانتاندا ڕەفتار بکەن ...

ئەمەش دەقێکى سوننەت لەو بارەوە ، کە پێغەمبەرى خوا ﷺ زۆر بە لوطف و دڵنەرمیی و خۆش ڕەفتارییەوە مامەڵەى لەگەڵ هاوسەرەکانیدا – خوا لێیان ڕازى بێت- کردووەو دڵى ڕاگرتوون و ، نەیویستووە بێنە ئاستى خۆى و فشارى لێ نەکردووە ، وەک هەندێک لەگەڵ ژنەکانیاندا ڕەفتار دەکەن و بەناوى شەرع و دینەوە ، نەک هەر سەغڵەت و بێزاریان دەکەن ، بگرە ستەمیان لێ دەکەن و لە زۆر ماف کە شەریعەت پێیداون ، بێ بەشیان دەکەن .

*{عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا : دَخَلَ عَلَيَّ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، وَعِنْدِي جَارِيَتَانِ تُغَنِّيَانِ بِغِنَاءِ بُعَاثَ ، فَاضْطَجَعَ عَلَى الفِرَاشِ وَحَوَّلَ وَجْهَهُ ، فَدَخَلَ أَبُو بَكْرٍ ، فَانْتَهَرَنِي وَقَالَ : مِزْمَارَةُ الشَّيْطَانِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فَأَقْبَلَ عَلَيْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، فَقَالَ : دَعْهُمَا ، فَلَمَّا غَفَلَ غَمَزْتُهُمَا ، فَخَرَجَتَا ، قَالَتْ : وَكَانَ يَوْمُ عِيدٍ يَلْعَبُ السُّودَانُ بِالدَّرَقِ وَالحِرَابِ ، فَإِمَّا سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، وَإِمَّا قَالَ : تَشْتَهِينَ تَنْظُرِينَ ، فَقَالَتْ : نَعَمْ ، فَأَقَامَنِي وَرَاءَهُ ، خَدِّي عَلَى خَدِّهِ ، وَيَقُولُ : دُونَكُمْ بَنِي أَرْفِدَةَ ، حَتَّى إِذَا مَلِلْتُ ، قَالَ : حَسْبُكِ ، قُلْتُ : نَعَمْ ، قَالَ : فَاذْهَبِي} أخرجه البخاری برقم (٩٥٠) .

واتە : عائیشە (خوا لێی ڕازى بێ) دەڵێ : پێغەمبەرى خوا ﷺ لێم هاتە ژوورێ و دوو کەنیزەک ( یان دوو کچ)م لەلا بوون گۆرانیی ڕۆژى (بعاث) یان  دەگوت ،( بوعاث  : ناوى جەنگێکى نێوان هەردوو هۆزى ئەوس و خەزرەجە لەسەردەمیی نەفامییدا ، کە دیارە گۆرانییەکى تایبەتى بەبۆنەوە گوتراوە ) ، ئەویش لەسەر جێی ڕاکشاو ڕووى وەرگێڕا ، ئەبوبەکریش هاتە ژوور و تێی خوڕیم و گوتى : شمشاڵی شەیتان لەلاى پێغەمبەرى خوا ﷺ لێبدرێ ؟ پێغەمبەرى خواش ڕووى تێکرد و فەرمووى : لێیان گەڕێ ، جا کاتێک پێغەمبەر ئاگاى لێبڕا ، ئاماژەم بۆ کردن و چوونە دەرێ .

وە ڕۆژێکى جەژن بوو ڕەش پێستەکان بە قەڵغان و نێژە یارییان دەکرد ، یان داوام لە پێغەمبەرى خوا ﷺ کرد ، یان خۆى فەرمووى : حەز دەکەى تەماشا بکەى ؟ گوتم : بەڵێ : ئیدى لە پشت خۆیەوە ڕایگرتم ، ڕوومەتم لەسەر ڕوومەتى بوو ، دەیفەرموو : یارى بکەن ئەى نەوەى ئەڕفیدە ! هەتا کاتێک ماندوو بووم ، فەرمووى : بەستە ؟ گوتم : بەڵێ : فەرمووى : دەبڕۆ .

چوارەم / وەفاداریی بۆ هاوسەرەکانى :

دیارە ئەمەک و وەفاداریی ژن و مێرد بۆ یەکدى ، خەسڵەتێکى بەرزو پەسەندە ، بەتایبەت وەفاداریی پیاو بۆ ژنەکەى جوامێریی و گەورەییە ، پێغەمبەرى خواش ﷺ لەو خەسڵەتەشیدا وەک سەرجەم خەسڵەتە بەرزو پەسەندەکان لە لووتکەدا بووە ، با لەو بارەوە بڕوانینە ئەم دەقە :

*{عن عائشة رضي اللَّه عنها قَالَتْ: مَا غِرْتُ عَلَى أَحَدٍ مِنْ نِسَاءِ النَّبيِّ ﷺ مَا غِرْتُ عَلَى خديجةَ رضي اللَّه عنها، ومَا رَأَيْتُهَا قَطُّ، ولَكِنْ كَانَ يُكْثِرُ ذِكْرَهَا، وَرُبَّما ذَبح الشَّاةَ ثُمَّ يُقَطِّعُهَا أَعْضَاء، ثُمَّ يَبْعَثُهَا في صدائِق خدِيجةَ، فَرُبَّما قلتُ لَهُ: كَأَنْ لَمْ يَكُنْ في الدُّنْيَا إِلَّا خديجةُ! فيقولُ: إِنَّها كَانَتْ، وكَانَتْ، وكَانَ لي مِنْهَا ولَدٌ } أخرجه البخاری برقم (٣٨١٨) .

واتە : عائیشە (خوا لێی ڕازى بێ ) گوتوویەتى : بەرانبەر بە هیچ کام لە هاوسەرانى پێغەمبەر ﷺ هێندەى خەدیجە غیرەم نەبووە ، هەرچەندە نەشمبینیوە ، بەڵام پێغەمبەر ﷺ زۆر باسى دەکرد ، وە جارى وابوو مەڕێکى سەردەبڕی پاشان بەش بەشى دەکرد و بۆ دەستە خوشکەکانى خەدیجەى دەنارد ، جارێکیان گوتم : وەک جگە لە خەدیجە هیچ ئافرەتێک لە دنیادا نەبووبێ ! ئەویش دەیفەرموو : ئەو ئاواو ئاوا بوو ( مەدحى دەکرد ) ، وە مناڵیشم لێی هەبوو .

پوختەى ژیاننامەى پێغەمبەرى خوا ﷺ /  مامۆستا عەلى باپیر

لاپەڕە  /  (٧٦١ تا ٧٦٥)